سیستم تامین و انتقال آب قلعه ساری قور خان

شهرستان تکاب در منطقه ای قرار دارد که آثار طبیعی و باستانی اش حیرت انگیز و گیراست . مجموعه تخت سلیمان بی تردید از دیدنی ترین آثار گذشتگان در کشور و چرخه آبهای زیرزمینی در آن از شگفتیهای طبیعت بشمار میرود . غنای مواد معدنی در این منطقه از یکسو و فقر آب از سوی دیگر ، یادآور توزیعی عجیبند که حکمت آن بر ما دانسته نیست و لی آنجچه در این میان جالب توجه است ، چالش گذشتگان برای تامین نیازهای خود می باشد . یخچال الغ بیگ (اغول بیگ) و سد قجور ، در گذشته های نزدیکتر و مجموعه تخت سلیمان در زمانهای دورتر ، همگی نمونه هایی از درک صحیح طبیعت و طراحی واقع بینانه مهندسان بی نام و نشان این سرزمینند .
مجموعه حاضر با هدف معرفی یکی از آثار ارزشمند مهندسی آب در منطقه ، یعنی سیستم تامین و انتقال آب قلعه ساری قورخان ارائه شده است .

موقعیت و راههای دسترسی

بقایای باستانی معروف به سنگر در یک کیلومتری شمال روستای نخود دره در 25 کیلومتری غرب شهر تکاب مرکز شهرستان تکاب قرار دارد . برای رسیدن به روستای نخود دره میتوان از جاده شنی تکاب - تپه بور - قولدره بالا استفاده نمود . فاصله روستای قولدره بالا از نخود دره حدود 8 کیلومتر است .

اهداف اجریی و شرایط فعلی سیستم

بنابه اظهار افراد محلی سنگر محل ذخیره سازی آب انتقال یافته توسط تنپوشه و کانال از چشمه کانی بلاغ واقع در 4-3 کیلومتری جنوب روستای نخوددره بوده که آب آن توسط یک خط انتقال تنپوشه ای به قلعه ای موسوم به ساری قورخان در 5 کیلومتری شمال مخزن مذکور هدایت میشده است . در حال حاضر مخزن یاد شده و بخشی از کانال حفر شده در سنگ موجود می باشد و قطعات تنپوشه نیز بطور پراکنده در جریان شخم زدن زمین های کشاورزی واقع شده بین چشمه ، مخزن و قلعه بدست می آیند .

نوع تاسیسات

تاسیسات سنگر شامل یک آبگیر در محل چشمه کانی بلاغ ، یک بخش هدایت آب با تنپوشه و بخش دیگر کانال که در کنار روستای نخود دره در سنگ حفر شده ، مخزن معروف به سنگر و خط انتقال تنپوشه ای به قلعه ساری قورخان بوده است .

مصالح ساختمانی و منابع قرضه

عمده مصالح بکاررفته در ساخت مخزن سنگر ، سنگ های آهکی جوانتر از الیگومیوسن می باشد که از نوع تراورتن و سبک میباشند . رس بکاررفته برای ساخت تنپوشه ها و گل آببندی دور محل اتصال آنها نیز به وفور در منطقه وجود دارد .

دیدگاههای مهندسی

طراحی سیستم تامین و انتقال آب به قلعه ساری قورخان نشان از درکی ژرف از قوانین طبیعت دارد . از جمله مسائل مطرح شده در طراحی و اجرا موضوع ، فرسایش خاک ، پایداری شیب و دیوار حائل ، نفوذپذیری و قانون ظروف مرتبطه می باشد .

دیدگاههای تاریخی و باستانشناختی

معماری
سنگر یک مخزن روباز آب می باشد که در روی توده ای از کنگلومرای نفوذ ناپذیر و نسبتا" نرم کنده شده و فرم آن در پلان چهارگوش و متسطیل شکل است . درازای این مخزن شمالی جنوبی می باشد . در چهارسوی داخل این مخزن دیوارهای حائل سنگی بدون ملات ساخته شده که ضخامت متوسط سنگهای آهکی بکار رفته در آن حدود 30 سانتی متر و حداکثر طول آنها 130 سانتی متر می باشد . در فواصل معینی از طول دیوار داخلی ، پشت بند های چهارگوش تعبیه شده که هدف از ایجاد این پشت بندها تقویت دیوارهای حائل بوده است . دورتادور مخزن خاکهای حاصل از حفاری دیده میشود بگونه ای که دورنمای محل بصورت یک گودال کم عمق چهارگوش درآمده است . بدلیل موقعیت مخزن که در بلندی واقع شده و شکل مستحکم آن ، افراد محلی آنرا سنگر می نامند .
وجود قطعات لوله های سفالی (تنپوشه) در مسیر کانی بلاغ که چشمه ای واقع در بالادست روستای نخود دره می باشد ، بقایای یک کانال حفر شده در سنگ در دامنه شرقی تپه سنگی که در روستای یاد شده بر روی آن قرار دارد مخزن آب معروف به سنگر و همچنین قطعات تنپوشه ای که از حد فاصل مخزن تاقلعه ساری قورخان واقع در پنج کیلومتری شمال سنگر بارها در جریان شخم زدن اراضی بدست آمده همگی نشان از وجود یک سیستم انتقال آب دارند . انتقال آب از چشمه به مخزن بصورت ثقلی و روباز و از مخزن به قلعه بصورت بسته و براساس قانون ظروف مرتبطه انجام می گرفته است .

قدمت
سنگر باستناد نحوه حجاری کوه سنگی (حفر کانال نخوددره) فرم تنپوشه و مشخصات بارز معماری دیوارهای حائل ، متعلق به هزاره اول و در حدود 750 پیش از میلاد ، و مربوطه به اقوام ماناست . ذکر این نکته ضروری است که حفر انهار ، کانالهای سنگی آب ، کندن زمین برای ایجاد دریاچه های مصنوعی و استخرهای دستی برای جمع آوری آب ، در جهت تامین آب مشروب یا آبرسانی به قلاع واقع در کوهها و نیز تامین آب برای مزارع از اختصاصات اقوام اورارتو بوده که از طرف اقوام هم عصر خود از قبیل مانا که محل آنها جنوب و جنوب شرق دریاچه ارومیه ، آردینی که سرزمین آنها در غرب ارومیه و اقوام نائیری که ساکن اطراف دریاچه نائیری (وان امروزی) بوده اند ، مورد تقلید قرار گرفته است .