سدهای قدیمی آذربایجان غربی

سدهای قدیمی آذربایجان غربی

موقعیت قرار گرفتن ایران در یک منطقه گرمسیری و میزان کم بارندگی، نسبت به متوسط جهانی باعث شده تا ایرانیان از دیرباز اهمیت آب را دانسته و در نگهداری این عامل حیاطی بکوشند. در این سرزمین از گذشته های دور، مدیریت منابع آب و استفاده بهینه از آب ها مورد توجه بوده است. همچنین عدم تناسب زمان بارش ها با نیازهای آبی و وقوع خشکسالی های پیاپی سبب شده، انسانها به فکر ذخیره آب، با روشهای مختلف از جمله سد سازی بیفتند. کشور ایران از کشورهای قدیمی سد ساز در دنیا بشمار می رود و هنوز هم می توان نشانه هایی از سد های قدیمی را یافت. آثار بعضی از سدهای قدیمی در ایران، تا 2000 سال عمر دارند.

سد سازی، لایروبی و مرمت سدها مانند سایر کارهای عام المنفعه و طرح های بزرگ به دست حکومت هایی که به آبادانی , پیشرفت سرزمین خود علاقه بیشتری داشته اند، انجام می گرفته است. جهش شکوهمند ایرانیان در دوره هخامنشیان و پیشرفت آنان در دوره ساسانیان و دیرپایی این تمدن، مدیون دانش آبشناسی ایرانیان بوده است.(انسان، آب و سد، نجیب نیا- طاهری،1387؛39) ایرانیان از سالهای بسیار دور در خصوص تامین آب، دست به ابتکارهای بسیار ارزشمندی زده اند که از جمله آنها می توان به حفر قناتها، احداث بندها، سد ها و کانالهای آبیاری اشاره نمود.

استان آذربایجان غربی موزه بزرگی از آثار مهندسی آب است که تقریبا همه جنبه های این دانش را در بر می گیرد. در آذربایجان غربی چندین سد و بند تاریخی به یادگار مانده که تقریبا همه آنها مربوط به دوران پس از اسلام است و شاید در ازمنه پیشین هم در آن مکانها سدهایی احداث شده بوده ولی گردش روزگار همه آنها را تخریب کرده و از میان برده است.

زوال تدریجی و مستمر کلیه گنجینه های آبی استانمان از یک سو و فقر عمومی آماری مکتوب در کشور ما از سوی دیگر، ما را هر روز از فرهنگ غنی گذشتگانمان دورتر می کند. در سرزمینی که اساس و پایه حیات اقتصادی و اجتماعی آن متکی به آب است، تلاش و کوشش ساکنین آن در سالهای دور با محدودیت های که طبیعت به آنها تحمیل می کرده است، طوری مبارزه می کردند که هم حرمت محیط زیست خود را پاس می داشته اند و هم نیاز های آبی خود را برطرف می نمودند.

از سدها و تاسیسات آبرسانی که در ازمنه قدیم در استان آذربایجان غربی ساخته شده اند، تنها 6 نمونه باقیمانده که از دو سد، هنوز بهره برداری می شود.

1. سد قدیمی پناه کندی پلدشت

این سد در فاصله 8 کیلومتری جنوب پلدشت و در نزدیکی روستای پناه کندی و بر روی یکی از شاخه های رودخانه زنگمار که به رودخانه ارس می ریزد بنا شده است. سد پناه کندی بر روی مسیل طبیعی رود و به منظور تامین آب کشاورزی ساخته شده است. این سد از نوع سدهای کوتاه بوده و دارای یک دیواره اصلی در شمال دریاچه و دو دیواه فرعی در شرق آن می باشد. دیواره اصلی مجهز به یک آبگیر در بخش تحتانی است. یک شفت قائم(چاه) با مقطع چهارگوش در داخل بدنه سد برای عملکرد دریچه آبگیر ساخته شده است. (دقیقی- عقلمند،196:1384)

پی و دیواره های سد بر روی لایه های بازالتی و سنگهای آتشفشانی که این ناحیه از آرارات را با ضخامت 45 متر پوشانده اند بنا شده است. کف دریاچه از رسوبات ریز دانه ای که سیلابها با خود حمل کرده اند تشکیل شده است.

شکل معماری سد بسیار ساده، جالب و در منطقه بی نظیر بوده و بیشترین پایداری را به سازه(دیواره اصلی سد) داده است. استفاده از رس در میان دو دیواره موازی برای پیشگیری از فرار آب دریاچه و نیز کاهش سطح تبخیر آن از طریق افزایش عمق آب پشت سد به جای افزایش مساحت دریاچه اقدام موثری بوده است.

دیواره اصلی سد پناه کندی به طول 157 متر و ارتفاع 45/3 متر معماری ویژه ای دارد. این نوع معماری وابسته به هزاره اول پیش از میلاد، و به معماری مردم اورارتو باز می گردد که در ساختمان سازی، قلعه های سنگی، سدها و کانال کشی، سرآمد روزگار خود بوده اند. این معماری با حفظ همان شیوه هنوز هم به صورت یک معماری بومی در استان آذربایجان غربی مرسوم است.

وجود پشت بندهای تقویت کننده دیوار اصلی به صورت نیم دایره های متوالی برآمده در جبهه جنوبی سد و نیز استفاده از بریدگیهای مضرس با پشت بندهای مکعب مستطیل جلو آمده در بدنه شمالی آن از موارد قابل توجه معماری سد است.

احداث سد که به استناد منابع محلی به حدود 87 سال پیش باز می گردد به همت یکی از خوانین محلی به نام بیات ماکو انجام شده است.

تا کنون یک تعمیر موضعی در بخش غربی بدنه و یک تعمیر اساسی بر روی سد انجام گرفته است. امروزه جایگزینی سنگهای کنده شده و تعمیر اساسی آن با مصالح همگون پس از مطالعات باستان شناسی در محل ضروری است. این سد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. (سد سنگی ذخیره ای پناه کندی پلدشت ماکو ، علیایی- کارگر،1380)

2. سد باستانی تازه شهر سلماس

این سد در شهرتان سلماس و در فاصله حدود ده کیلومتری غرب شهر سلماس قرار گرفته است. دسترسی به محل آن با استفاده از جاده آسفالته سلماس به تازه شهر-کوره رش میسر است. تازه شهر(شهر کوچکی در غرب سلماس که نام محلی و قدیمی آن کهنه شهر است) در 4 کیلومتری شرق محل سد واقع شده است. (دقیقی- عقلمند،202:1384)

سد ذخیره ای تازه شهر در مسیر رودخانه قرار ندارد و در ساحل چپ رودخانه دریک بنا شده است. این سد با مصالح بنایی ساخته شده و شامل یک دیوار سنگی به طول 31 متر و عرض 7/4 متر و ارتفاع 4/5 متر از زمین که دارای یک دریچه آبگیر در بخش تحتانی بدنه سد است. ورودی آب منحرف شده از رودخانه دریک به مخزن سد در بالادست دریاچه قرار دارد. یک نهر سنتی کوچک آب سد را به اراضی کشاورزی پایین دست هدایت کرده که هنوز هم مسیر آن روی زمین مشخص است. حجم مخزن در حد بررسیهای فعلی در تراز حداکثر حدود 2 میلیون مترمکعب برآورد شده است. آورد رودخانه دریک چای در این محل به طور متوسط حدود 30 میلیون مترمکعب در سال است.

مهمترین پدیده زمین ساختی در اطراف سد، گسل سلماس است که امتداد آن به دره رودخانه دریک نیز می رسد. ترکهای عمودی موجود در بدنه سنگی سد احتمالا ناشی از زلزله 1309 هجری شمسی سلماس می باشد.

دیوار سد دو جداره ساخته شده است و بین سنگهای بیرونی آن، بند کشی دیده نمی شود. نمای جانبی سد متشکل از سنگهای باد بر ریشه دار است و ملات بین جدارها شفته آهکی می باشد. حد فاصل بخش خاکی در سمت چپ و راست سد در طول حدود 6 متر، دیواره ای با سنگ لاشه و به طور نامنظم کار شده که احتمالا مربوط به مرمت سال 1340 است. پایه های طرفین دریچه سنگی تخلیه آب که قوسی است شامل چهار پی بند سنگی به فرم نیم دایره می باشد.

با توجه به مشخصه معماری و بررسیهای اولیه سد، قدمت آن به دوره صفویه می رسد. پیشنهاد می گردد که با گمانه زنی در اطراف سد اطلاعات بیشتری در خصوص قدمت سد بدست آورد.

در پائین دست سد، کتیبه ای وجود دارد که به تعمیراتی که بر روی سد در سال1340 انجام گرفته اشاره می کند. همچنین بر اساس کتیبه نصب شده بر روی دیواره سد، در سال 1380 عملیات لایروبی و ترمیم بدنه سد انجام شده است.

پیشنهاد می گردد به منظور استحکام و تقویت بدنه در مقابل حوادث طبیعی بویژه زلزله و نیز تامین سنگهای بادبر تخریب شده، از نزدیکترین محل جهت مرمت اصولی سد استفاده گردد. (سد باستانی شهر سلماس، علیائی؛ 1377)

3. سد و تاسیسات قدیمی خانه دام سلماس

تاسیسات سد خانه دام در آخرین نقطه شمال شرقی شهرستان سلماس در مرز آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی، در نزدیکی روستایی به همین نام بنا شده است. برای رسیدن به محل سد می توان از جاده سلماس- تسوج استفاده کرد. تاسیسات فوق در فاصله نیم کیلومتری شمال پاسگاه رختار واقع در مسیر جاده مذکور در داخل یک مسیل نسبتا تنگ در بالادست راه آهن ایران به ترکیه قرار دارد. (دقیقی- عقلمند،200:1384)

تاسیسات آبی خانه دام(شامل یک سد ذخیره ای در بخش شمالی و یک بند ذخیره ای-انحرافی کوچکتر در بخش جنوبی) با هدف گردآوری و تنظیم آب دو چشمه کوچک و جریانهای سطحی سیلابی مسیلی که از غرب روستای خانه دام می گذرد، جهت مصارف کشاورزی اراضی پایین دست و شرب روستایی که در محل فعلی پاسگاه رختار وجود داشته، احداث شده است. امروزه هرچند به ساختار سد ذخیره ای-انحرافی کوچکتر در بخش جنوبی صدمه چندانی وارد نشده و آبگیرهای آن سالم مانده و هنوز مورد بهره برداری قرار می گیرد، ولی به بخش شمالی این تاسیسات (سد سنگی بالادست) صدمات زیادی وارد شده و قابل بهره برداری نمی باشد.

کلیه مصالح به کار گرفته شده در بدنه سد غیر از ملات آهکی از محدوده ساختگاه این تاسیسات تهیه شده است. در شمال دریاچه ارومیه گسل فعال بزرگی وجود دارد که این سد در شمال آن بنا شده است. با آنکه فعالیتهای گسل(زلزله) صدماتی به سد وارد کرده ولی به کلی نتوانسته است آنرا ویران کند

نزدیک به 800 متر پایین تر از سد سنگی خانه دام، یک مکان تاریخی تخریب شده قرار دارد که قدمت آن بنا به استناد مطالعه سفالهای لعابدار متعلق به قرن هشتم هجری است. این مکان در واقع یک روستای کوهپایه ای به شمار می رود که در مجاورت غربی مخزن پایین دست قرار داشته است. محوطه تاریخی مذکور به هنگام احداث راه آهن و نیز پاسگاه تخریب شده است. براساس مدارک سفالی پراکنده در محل، قدمت این آثار حدود قرن هشتم هجری تعیین شده است که مقارن با تاسیسات آبی خانه دام است( احتمالا همین مکان کاروانسرای مشهور خانه دام است که در تاریخ افشار بدان اشاره شده است).

با توجه به مشخصه معماری و بررسیهای اولیه سد، قدمت آن به قرن هشتم هجری می رسد. این سد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این سد در سال 1377 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

4. سد قدیمی جمال آباد ارومیه

روستای جمال آباد در شمالی ترین بخش دشت ارومیه(دشت کهریز)، مابین روستاهای قوشچی و قولنجی و در کوهپایه ارتفاعات شمالی دشت واقع است. راه دسترسی به روستا از طریق جاده آسفالته قولنجی به قره باغ می باشد که از جنوب روستا و حاشیه دریاچه ارومیه می گذرد. این روستا که در منطقه کوهستانی قرار گرفته دارای آثار تاریخی متعددی است. در شمال جمال آباد و به فاصله حدود 4 کیلومتری از روستا، بقایای سد بزرگی که در دره ای بین دو رشته کوه ساخته شده وجود دارد. این سد بر روی مسیل عریضی ساخته شده است. این مسیل در فصل بارندگی پر آب ولی در اواخر بهار و تابستان کم آب و خشک می شود. این سد که به منظور ذخیره آبهای بهاری ساخته شده و قادر به تامین آب مورد نیاز زمینهای زیادی بوده است. با توجه به اینکه در حال حاضر اهالی روستا به آب مذکور نیاز شدیدی دارند، مرمت سد امری مفید است.

تاریخچه دقیق زمان احداث سد روشن نیست و نیاز به بررسیهای محلی باستان شناسی وجود دارد. اما از نظر تکنیک معماری، ساختمان سد جمال آباد احتمالا بسیار قدیمی و مربوط به اوایل دوره سلجوقی می باشد( این نظر قطعی نبوده بلکه تعیین قدمت اثر، احتیاج به مدارک مستند دارد). (دقیقی- عقلمند،205:1384)

سد قدیمی جمال آباد، دارای فونداسیون بسیار محکم می باشد. عرض دیوار آن 6 متر و ارتفاع موجود قسمتهای سالم سد بیش از 10 متر است( احتمالا مقداری از قسمتهای بالای دیوار ریزش کرده). این سد در حال حاضر نزدیک به 80 متر طول دارد حدود 35 متر از دیوار سد در ضلع غربی به مرور زمان و عدم توجه تخریب شده و در نتیجه سمت شرقی دیوار حدود 35 متر با بدنه کوه فاصله پیدا کرده، ولی بقیه قسمتهای سالم باقیمانده است. تمام دیوار سد با سنگهای رودخانه ای و ملات ماسه آهک در نهایت استحکام ساخته شده است. جهت احیای مجدد سد می بایستی رسوبات پشت دیوار ضلع غربی، خاکبرداری و لایروبی شود.

در صورت جلوگیری از  دخل تصرف نا به جای کسانی که می خواهند از مصالح آن استفاده کنند و مرمت قسمتهای آسیب دیده، این اثر مدتهای مدید می تواند باقی بماند. متاسفانه بنای مذکور تا کنون به ثبت آثار تاریخی نرسیده است.

5. سد انحرافی قورمیش بوکان

بقایای سد قدیمی قورمیش در شهرستان بوکان قرار دارد و دسترسی به آن از راه شنی منشعب از جاده آسفالت بوکان - میاندوآب امکان پذیر می باشد . راه شنی یاد شده از مقابل روستای اوچ کند واقع در سیزده کیلومتری شمال بوکان بسوی شرق یعنی روستای قورمیش کشیده شده و سد قورمیش در 2کیلومتری آن، به فاصله 150 متر از جاده در داخل یک مسیل واقع گردیده است .

هدف اصلی احداث سد قورمیش، جمع آوری آب سه نهر و زهکش موجود در بالادست سد و انحراف این آبها به یک کانال در ساحل راست بوده است. این سد در حال حاضر نیز با وجود تخریبات وارده عمل انحراف آب را انجام می دهد . لیکن با شسته شدن و تخریب بدنه سد در مجاورت سرریز بعلت عدم مراقبت از سد، مسیری برای جریان یافتن آب به موازات بدنه سد و تقریبا" مماس با آن، در بالادست بدنه ایجاد شده و به مرور تا عمق 15/2 متر را شسته و بدنه را در معرض خطر قرار داده است .

تاسیسات ساخته شده شامل یک سد جمع آوری کننده انحرافی پایه دار سنگی با ملات رسی - آهکی و یک سرریز حفر شده در سنگ و کانال آب بر در تکیه گاه راست در امتداد سرریز می باشد .کلیه مصالح بکار رفته در سد یعنی سنگ آهک ، رس و آهک پخته از مجاورت سد تامین شده است .مصالح سنگی بکار رفته در بدنه سد قورمیش همه از جنس سنگ آهک در اندازه های مختلف و بصورت لاشه است. بین سنگ ها ملات مقاومی وجود دارد. بخشی از دیواره شمالی سد بطول نزدیک به20 متر مورد تخریب قرار گرفته و از بین رفته، ولی حدود 110 متر از دیواره سد باقیمانده است . عرض دیواره سد 80/2 و مرتفع ترین بخش آن 10/2 متر از زمین اطراف ارتفاع دارد.

سد قورمیش پشت بندهای نیم دایره ای داشته که هنوز بقایای آن در دیواره سد مشهود می باشد. این پشت بندها (باستیونها) توپر و سنگی اند ساختن آنها در جبهه غربی سد بمنظور تقویت و تحکیم هرچه بیشتر این بنا بوده است. فواصل پشت بندها از هم به یک اندازه نیست.

درشهرستان بوکان آثار باستانی متعددی وجود دارد، لیکن سیستم های تامین آب و آبرسانی مورد تحقیق خاص قرار نگرفته است. سد انحرافی قورمیش در معرض از بین رفتن کامل قرار گرفته و عوامل طبیعی و انسان هر دو آنرا تحت تاثیر قرار داده اند .با توجه به مطالعات انطباقی ، سد قورمیش مربوط به اواخر دوره صفویه است. این اثر در تاریخ ۱۹ مهر ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۶۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

6. سد قجور تکاب

سد قجور(کجور) در فاصله 5 کیلومتری شرق شهر تکاب، 2 کیلومتری شمال شرق روستای قجور و حدود 300 متری جاده آسفالته تکاب- یولقون آغاج در داخل یک دره با پهنا و ژرفای کم قرار دارد. (دقیقی- عقلمند،207:1384)

سد قجور با هدف تامین آب کشاورزی و شرب روستاهای پائین دست احداث شده است و مدتی نیز از آب ذخیره شده این سد برای آبیاری فضای سبز شهر تکاب استفاده می شد. لیکن امروزه تنها مقدار محدودی از اراضی کشاورزی از آن بهره می برند. در حال حاضر بخشهایی از پوسته و بالا دست سد در ناحیه تاج و مقداری از پوسته دریچه سد فرو ریخته و دریچه ها همگی از کار افتاده اند و رسوب بسیاری در دریاچه انباشته شده است. مسئولان محلی تلاشهایی برای مرمت این سد به عمل آورده اند لیکن هنوز کارهای بسیار برای نجات آن نیاز می باشد.

سد قجور با استفاده از سنگهای تراشیده شده بدون بند کشی در رویه بالادستی و پایین دستی ساخته شده که میان آنها با سنگ لاشه و ملات ماسه آهک پر شده است. حداکثر ارتفاع سد از پی 18 متر، طول تاج 5/82 متر، عرض آن 5/6 متر در تاج و حدود 8 متر در پی می باشد.

این سد که از نوع ذخیره ایست، در عرض دره ای قرار دارد که دو شاخه رود وارد دریاچه پشت سد می شوند. شاخه چپ تقریبا دائمی است ولی شاخه راست، فقط در فصل بارندگی آب دارد. (سد قدیمی قجور، علیایی؛1377 : 4)

 تاسیسات جانبی سد شامل یک سر ریز اضطراری در تکیه گاه چپ به عرض 5/2 متر می باشد که در سنگ آهک کنده شده و رقوم آن حدود نیم متر پائین تر از تاج سد و ادامه تکیه گاه مزبور است.

سنگ کف محل قجور از طبقات نفوذ ناپذیر متعلق به دوره میوسن است. بخشی از تکیه گاه سد بر روی گسلهای آهک توده ای، نیمه راست سد بر روی یک لایه از کنگلومرا و نیمه دیگر آن بر روی لایه ای از آهک استقرار یافته است

اصول هیدرولیکی سازه ای و پی سازی در ساخت آن رعایت شده است. انتخاب محل سد، سیستمهای آبگیر، تخلیه و رسوب، نوع و محل سرریز و سیستم انتقال آب از پای سد به محل مصرف همگی با در نظر داشتن اصول مهندسی و امکانات محلی آن زمان طرح و اجرا شده است. نحوه مدیریت کارگاه احداث سد کاملا روشن نیست لیکن ساختن این اثر با وجود محدودیتهای موجود، نشان از یک مدیریت مستمر دارد.

مصالح به کار رفته در سد شامل، سنگ لاشه مخلوط در ملات، ماسه و آهک با دانه بندی درشت می باشد. سنگهای بادبر، بدون بند، روی هم قرار داده شده اند. سقف مجراهای آبگیر و تخلیه رسوب به صورت قوسی کار شده و دهانه خروجی آنها به روش طاقهای ساسانی روی دو طاق سنگی که در طرفین قرار دارد ساخته شده است. لیکن بستن طاق در میانه آن با رو سنگ انجام پذیرفته است.

کتیبه ای که جنس آن سنگ آهک است بدین مضمون بر بدنه سد نصب شده است «این سد در تاریخ 1323 هجری شمسی به همت مرحوم حسینعلی سردار افشار بنا و فرزندش فتحعلی افشار در سال 1328 هجری شمسی به اتمام رسید». کتیبه دیگری در بالای دریچه تخلیه رسوب نصب شده که متاسفانه کلمات حک شده بر آن به شدت آسیب دیده است. در سالهای اخیر یک تعمیر ناهمگون در نیمه راست تاج سد و پوسته بالا دستی آن صورت پذیرفته است.  (دقیقی- عقلمند،210:1384)

این سد در سال 1377 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

.